روشها و ابزارهای جمع‌ آوری اطلاعات در پژوهش

یکی از بخش‌های اصلی هر طرح پژوهشی جمع­‌آوری یکسری اطلاعات است که با استفاده از تحلیل آن­ها، نهایتا نتیجه­‌ی کار مشخص می­‌شود. ابزارها و مقیاس­‌ها درواقع وسایلی هستند که پژوهشگر با استفاده از آن‌ها می­تواند اطلاعات مورد نیاز خود را جمع ­آوری کند. پژوهشگر با توجه به نوع مطالعه و روش اجرای پژوهش از ابزار(های) لازم بهره می­گیرد. در قسمت روش اجرا و جزئیات فرم پروپوزال­ باید راجع به روش و ابزار مورد استفاده در پژوهش توضیحات کافی داده شود. ابزارهاي جمع ­آوری به دو دسته کلی استاندارد و محقق ­ساخته تقسيم مي­شوند. ابزارهای استاندارد قابلیت اعتماد بالایی دارند و پژوهشگران بیشتر از آن­ها استفاده می­کنند.

ویژگی­‌های ابزارهای جمع آوری اطلاعات

متناسب با اهداف طرح است.
جنبه ­های مختلف آن­ها به خوبی تعریف شده است.
معتبر و قابل استناد است.
روش­های نمره ­گذاری به طور واضح مشخص شده است.
روایی و پایایی آن­ها مشخص و تأیید شده است.
 

انواع روش‌های جمع­‌آوری اطلاعات

روش­‌های مختلفی برای گردآوری اطلاعات وجود دارد که در ادامه در مورد آن­ها توضیح داده خواهد شد.

• جمع­‌آوری اطلاعات بر اساس منابع موجود
• مشاهده (چک­‌لیست­ ها)
• مصاحبه
• پرسشنامه
• مقیاس­‌های اندازه­‌گیری نگرش‌­ها
• آزمون­‌های روانی-تربیتی
• اندازه­‌گیری متغیرهای فیزیولوژیک

جمع­‌ آوری اطلاعات بر اساس منابع موجود

در این حالت، اطلاعات از قبل توسط سایر پژوهشگران یا سازمان­‌ها جمع‌­آوری شده­‌اند (مثلا در پرونده­ های بیماران در خانه­ های بهداشت، بیمارستان­‌ها و…) و پژوهشگر، اطلاعات مربوط به متغیرهای مطالعه­‌ی خود را از این منابع جمع‌­آوری می­کند.

مزایا و معایب 

اطلاعات از قبل موجود است و پژوهشگر می­تواند اطلاعات مورد نیاز خود را از این منابع جمع ­آوری کند؛ بنابراین روش ارزان و سریعی است. همچنین می­تواند باعث جمع­ بندی و آسان شدن نتیجه ­گیری در مورد یک مسئله شوند؛ مثلا مقالات مروری که برای جمع ­آوری اطلاعات خود از مقالاتی استفاده می­کنند که در گذشته نوشته شده ­اند، مقالات بسیار ارزشمندی محسوب می­شوند.
این در حالی است که دست‌یابی به برخی آمارها سخت است و یا به سختی می­توان اجازه دسترسی به آن­ها را گرفت. همچنین این روش، گاهی روش مطمئنی نیست؛ چون کار در گذشته انجام شده و تحت کنترل پژوهشگر نبوده است. مثلا بعضی اوقات متأسفانه پرونده ­ی بیماران در بیمارستان­ها و مراکز بهداشت به علت شلوغی یا کم­ کاری پرسنل به طور کامل و صحیح تکمیل نمی­شوند. پس ارجاع به پرونده و مواردی که از قبل نوشته شده روش معتبری نیست.

مشاهده

یکی دیگر از روش‌های جمع آوری اطلاعات در علوم رفتاری؛ به خصوص در روان­شناسی مشاهده می­باشد. مشاهده شامل توصیف و ثبت آن­چه اتفاق می­افتد است. از روش مشاهده می­توان برای بررسی مواردی مثل مشخصات و حالت‌­های افراد، ارتباط کلامی و غیر کلامی، رفتارها، مهارت­‌ها و فعالیت­‌ها استفاده کرد. برای بعضی پژوهش ­ها چک ­لیست طراحی می­شود. چک ­لیست عبارت است از فهرستی از نکات، سوالات، فعالیت­‌ها یا خصوصیاتی که باید مورد بررسی قرار بگیرد. علت استفاده از چک­ لیست این است که پژوهشگر مطمئن شود هیچ یک از جزئیات یک فعالیت فراموش نشده و به شکل استاندارد و با ترتیب درست و منطقی انجام شده است.

شرایط علمی دانستن مشاهده

مشاهده با هدف خاصی انجام شود.
به طور منظم و با قاعده طرح­ ریزی و ثبت شود (مثلا استفاده از چک لیست).
مشاهده تحت کنترل و مطابق اهداف باشد.
مشاهده در ارتباط با مفاهیم و نظریه­ های علمی انجام شود.

عوامل مؤثر در مشاهده

تمایلات شخصی، دقت عمل، مهارت و دانش مشاهده‌گر و عوامل مختلف محیطی و فرهنگی از جمله عوامل مؤثر در این روش هستند. این عوامل می­توانند باعث دخالت نظر شخصی مشاهده­ گر، سو­گیری، نادیده گرفتن موارد مهم و یا اهمیت دادن به مسائل فرعی شود؛ که همگی باعث اختلال در نتیجه­‌ی پژوهش می‌شوند.

مزایا و معایب

حضور مشاهده­‌گر در محیط باعث دستیابی به حجم وسیعی از اطلاعات واقعی، دقیق و معتبر می­شود. روش مشاهده برای بررسی افرادی که توانایی بیان وضعیت خود را ندارند، مثل کودکان، بیماران روانی، افراد بی‌سواد و… روش مناسبی است. امکان استفاده از ابزارهای پیشرفته مثل ضبط صوت، دوربین فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ برداری و… در این روش وجود دارد. این روش می­تواند به عنوان روش کنترل برای سایر روش­ های جمع ­آوری اطلاعات استفاده شود.
امکان خطای مشاهده­ گر و همچنین تغییر رفتار افراد مورد مطالعه به دلیل حضور مشاهده‌گر وجود دارد. وقت و هزینه­‌ی زیادی صرف می­شود. خطر ورود به حریم شخصی افراد وجود دارد. تهیه­‌ی ابزار مشاهده ممکن است سخت باشد.

مصاحبه

با این روش امکان برقراری تماس مستقیم با مصاحبه­ شونده فراهم می­گردد؛ پس با این کار می­توان به ارزیابی عمیق­تر متغیرهای مورد بررسی پرداخت. این روش می­تواند به صورت رو در رو یا تلفنی صورت بگیرد. مصاحبه به دو نوع منظم و آزاد تقسیم می­شود. مصاحبه­‌ی منظم به این صورت است که یکسری سوال از قبل تهیه شده، از مصاحبه­ شونده پرسیده می­شود و جواب­ ها نوشته می­شود. اما در نوع آزاد یکسری سوال بنا بر هدف و موضوع پژوهش پرسیده می­شود و با توجه به جواب­ های مصاحبه­ شونده، درهمان لحظه سوالات جدیدی در جهت هدف اصلی مصاحبه، طراحی و پرسیده می­شوند. برای نوع آزاد نیاز به مصاحبه ‌کننده­‌ی ماهر و مسلط مثل روان­کاو، روان­شناس و… است.

مزایا و معایب

استفاده از مصاحبه برای افرادی که سواد پایینی دارند یا درک سوالات برای آن­ها دشوار است روش مناسبی است. حضور مصاحبه ­کننده باعث فهم بهتر سوالات می­شود و معمولا همه­ ی سوالات پاسخ داده می­شوند. اطلاعات عمیق و وسیعی به دست می ­آید.
از طرفی این روش بسیار زمان­بر و گران است. نیازمند به مصاحبه ­کننده باتجربه و مسلط دارد. همچنین چون اطلاعات به صورت کیفی هستند تجزیه و تحلیل آن­ها سخت ­تر است.

راهکارهای افزایش کیفیت مصاحبه

مصاحبه­‌کننده علاقه­‌مند و متمرکز بر پاسخ شرکت­‌کننده باشد.
از یک فرد برای انجام تمام مصاحبه­‌ها استفاده شود تا سو­گیری­‌ها و نحوه­‌ی پرسش سوالات تا حد امکان برای همه یکسان باشد.
سوالات مشخص و از قبل آماده شده باشند.
در ارائه­‌ی سوالات نظم وجود داشته باشد.
به پاسخ و عملکرد شرکت­‌کننده­‌ها نباید واکنش داده شود؛ زیرا می­تواند در پاسخ افراد تأثیرگذار باشد.
سوالات باید به شیوه­‌ای یکسان در طول مصاحبه و همینطور برای همه­‌ی شرکت­‌کننده‌­ها مطرح شوند. در غیر این صورت نتیجه­‌ی درستی به دست نخواهد آمد.

پرسشنامه

پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج برای جمع ­آوری اطلاعات در رفتارشناسی و علوم پزشکی است. با استفاده از پرسشنامه­ های مختلف می­توان متغیرهای متفاوتی را در زمان گذشته، حال و آینده مورد سنجش قرار داد. در مقایسه با مصاحبه آسان­تر و قابل استفاده برای تعداد نمونه­ های بیشتری است.
پرسشنامه­ ها به دو نوع منظم (بسته) و آزاد (باز) تقسیم می­شوند. در نوع منظم، سوالات به صورت گزینه ‌ای و در نوع آزاد، سوالات به صورت تشریحی هستند. نوع آزاد تقریبا شبیه به مصاحبه می­باشد؛ در حالی که اینجا پرسشنامه در اختیار نمونه­ ها قرار داده می­شود و دیگر مصاحبه­ کننده­ سوالات را نمی­پرسد.

روش­‌های تهیه­‌ی پرسشنامه

برای برخی متغیرها پرسشنامه­ های استاندارد و از قبل تهیه شده‌­ای وجود دارد که از روش­‌های مختلفی قابل دسترسی هستند. مثلا با سرچ در گوگل یا استفاده از کانال‌­هایی که در فضاهای مجازی وجود دارند. برخی از این پرسشنامه ­ها رایگان و برخی با پرداخت هزینه قابل دسترسی هستند.
برای برخی متغیرها چنین پرسشنامه­‌هایی موجود نیست. در این صورت می­توان از پرسشنامه‌های محقق‌ساخته ‌ی مطالعات و مقالات قبلی استفاده کرد. برای دسترسی به این پرسشنامه‌ها معمولا باید به نویسنده مسئول آن مقاله ایمیل دهید و از او درخواست کنید پرسشنامه‌ی مطالعه­‌شان را در اختیار شما قرار دهد. در این صورت باید در روش کار خود در قسمت توضیح پرسشنامه­­ به آن مقاله­ اشاره کنید. دقت کنید که روایی و پایایی این پرسشنامه­ ها حتما باید تأیید شده باشد. البته این روش معایبی دارد؛ این که ممکن است نویسنده مسئول جواب ایمیل شما را ندهد، زمان زیادی طول بکشد تا جواب شما را بدهد یا حتی تمایلی به ارسال پرسشنامه برای شما نداشته باشد. همچنین باید بدانید که اخلاقا نمیتوانید برای بیشتر از یک نویسنده مسئول همزمان ایمیل درخواست پرسشنامه بفرستید.
گاهی هم برخی پژوهشگران تصمیم به ساختن پرسشنامه ­­ای جدید می­گیرند. این روش زمان­بر و نیازمند به بررسی روایی و پایایی پرسشنامه، قبل از استفاده در پژوهش اصلی است. این کار اصول و قواعد خود را دارد؛ ضمن این که طراحی سوالات استاندارد کار آسانی نیست و نیازمد یک فرد متخصص است. بنابراین برای پژوهش­‌های اول اقدام به ساخت پرسشنامه­ اصلا توصیه نمی­شود.
نکته­ ی مهم: در هر حال، روایی و پایایی و همچنین نحوه­ ی نمره ­گذاری پرسشنامه ­ها باید مشخص و تأیید شده باشد تا قابل استفاده و ارزیابی باشند.

پرسشنامه باید اجزا زیر را داشته باشد:

دستورالعمل: توضیحی در مورد سوالات و چگونگی پاسخ دادن به آن­ها را مشخص می­کند.
سوالات: یکی از چالش برانگیزترین قسمت­‌های یک پرسشنامه محسوب می­شود، چون قواعد کلی و جزئی دارد که باید به درستی رعایت شود. بنابراین برای طراحی یک پرسشنامه باید مراحل پیچیده و اصولی را انجام داد و به جزئیات فراوانی توجه کرد.
مقدمه: در ابتدای پرسشنامه توسط پژوهشگر اضافه می­شود و در واقع هدف پژوهش و ضرورت همکاری با طرح را توضیح می­دهد (این بخش می­تواند به صورت شفاهی برای تمامی شرکت کننده‌ها توضیح داده شود و آوردن این بخش در پرسشنامه الزامی نیست).

مزایا و معایب استفاده از پرسشنامه

با استفاده از پرسشنامه می­توان اطلاعات وسیع را با سرعت بالاتر و در زمان کمتری جمع‌­آوری کرد؛ بنابراین می­توان افراد بیشتری را مورد بررسی قرار داد. هزینه­­‌ی آن نسبتا پایین است. از شرکت­‌کننده برای پاسخ به سوالات زمان زیادی نمی­گیرد. چون مشخصات فرد پاسخ­ دهنده مشخص نیست با صداقت بیشتری به سوالات پاسخ داده می­شود. همچنین امکان پر کردن پرسشنامه به صورت آنلاین و فایل بارگذاری شده هم برای برخی پژوهش‌­ها وجود دارد و این روش در شرایطی که پژوهشگر به شرکت­ کننده­ ها به صورت حضوری دسترسی ندارد بسیار مناسب است.
استفاده از پرسشنامه برای ریشه­ یابی­ ها و موارد خاص کارآمد نمی­باشد. امکان عدم فهم و برداشت غیر یکسان از سوالات وجود دارد. برای افراد بی­‌سواد یا کم­‌سواد قابل استفاده نیست. احتمال دارد پاسخ ­دهنده پرسشنامه را برنگرداند و یا به سوالات آن به طور کامل پاسخ نداده باشد. ممکن است پاسخ فرد با رفتار واقعی او متفاوت باشد.

راهکارهای افزایش کیفیت کار در زمان استفاده از پرسشنامه

استفاده از پرسشنامه‌­ای که سوالات کوتاه، قابل درک و بدون ابهام دارد.
استفاده از پرسشنامه­‌ای که سوالات آن نظم و ترتیب درستی دارند و شرکت­‌کننده را برای پاسخ به بقیه سوالات ترغیب می­کند.
بهتر است تعداد سوالات کم باشد؛ زیرا برخی افراد با دیدن یک پرسشنامه­‌ی طولانی از شرکت در مطالعه منصرف می­شوند.
استفاده از پرسشنامه­‌های استاندارد با روایی و پایایی تأیید شده سبب افزایش اعتبار پژوهش شما می­شود.

مقیاس­‌های اندازه‌گیری نگرش­‌ها

از جمله ابزار جمع­ آوری داده ­ها در تحقیقات علوم رفتاری، مقیاس­ه ای اندازه ­گیری نگرش هستند. بطور کلی مقیاس‌­ها برای سنجش نگرش‌­ها، قضاوت­‌ها، عقاید و سایر خوصیت­‌هایی که به آسانی قابل اندازه­ گیری نیستند به کار می­روند. برای اندازه­ گیری نگرش‌­ها می­توان از مقیاس­‌های زیر استفاده کرد: مقیاس لیکرت، مقیاس افتراق معنایی، مقیاس ثرستون، مقیاس گاتمن و مقیاس فاصله اجتماعی بوگاردوس.

آزمون­‌های روانی-تربیتی

در تحقیقات علوم رفتاری، از آزمون­های روانی– تربیتی به عنوان یکی از ابزارهای جمع ­آوری داده‌ها استفاده می­شود. آزمون وسیله‌­ای برای اندازه­‌گیری منظم رفتار آزمودنی­‌ها است. آزمون برای ارزیابی تفاوت­‌های فردی و یا تفاوت­‌هایی که در فرد در مواقع مختلف دیده می­شود، مورد استفاده قرار میگیرد. آزمون­‌ها بر اساس خصیصه‌ی اندازه ­گیری شده، به سه گروه بزرگ تقسیم می­شوند: آزمون­‌های هوش و استعداد، آزمون‌­های پیشرفت تحصیلی و آزمون­‌های رغبت، نگرش و شخصیت.

اندازه­‌گیری متغیرهای فیزیولوژیک

برای اندازه­ گیری متغیرهای فیزیولوژیک موجودات زنده دو روش عمده وجود دارد:
In-vivo: شامل روش‌­هایی برای سنجش مستقیم متغیرها و فرایندهای فیزیولوژیک موجودات زنده است؛ مثل اندازه ­گیری میزان فشار خون، اشباع اکسیژن شریانی و… که توسط ابزار مختلف مثل دستگاه سنجش فشار خون و… سنجیده می­شوند.
In- vitro: شامل مطالعاتی که بر روی ترکیبات مختلفی که از افراد تهیه شده در خارج از بدن و در آزمایشگاه انجام می­شود است؛ مثل کشت مایعات مختلف، اندازه­ گیری هورمون‌­ها، قند، کلسترول و… در سرم، شمارش سلول­‌های خونی، هموگلوبین و… در خون، آزمایش‌­های بافت شناسی و نمونه برداری از بافت­‌های مختلف و… که این­ها به وسیله­ ی ابزارها و کیت­های آزمایشگاهی سنجیده و بررسی می­شوند.

سخن پایانی

با توجه به این که انتخاب ابزار مناسب در یک پژوهش از اهمیت بالایی برخوردار است، ضروری است که دقت لازم را برای انتخاب آن به عمل آورید. برای این کار می­توانید در صورت امکان، ابزارهای مطالعات مشابه قبلی را مورد بررسی قرار دهید. پیشنهاد می­شود قبل از تأیید نهایی ابزار پژوهش، ضمن مشورت با استاد راهنمای خود با مشاور آماری طرح نیز مشورت کنید؛ تا در تجزیه و تحلیل­‌ها به مشکل برنخورید. به خاطر داشته باشید استفاده از ابزارهای معتبر، نتایج قابل اعتمادتری را ارائه خواهد کرد، مثلا استفاده از پرسشنامه ­ها و کیت­‌های معتبر حتی اگر هزینه­ ی بیشتری داشته باشند، اعتبار پژوهش را افزایش میدهند. در دوره پروپوزال نویسی ژیوارآموزان در یک جلسه به صورت کامل به مبحث ابزارها پرداخته شده و با شرکت در این دوره میتوانید علاوه بر یادگیری کامل این مبحث، صفر تا صد نگارش یک پروپوزال عالی را نیز یادبگیرید.

مقالات مرتبط:

انتخاب عنوان پروپوزال و ویژگیهای یک عنوان خوب

نحوه نگارش اهداف، سوالات و فرضیات پژوهش

آشنایی با انواع مطالعات در روش تحقیق و دسته بندیهای مختلف آن

دانلود فایل PDF مقاله ی روشها و ابزارهای جمع‌ آوری اطلاعات در پژوهش