بیشک یکی از برجستهترین اقدامات بشر در زمینة ارتباطات در طول تاریخ، روی کار آوردن بستری به نام اینترنت بوده است. با وجود اینکه اینترنت، از مهمترین و پیشروترین ساختههای بشر نام برده میشود؛ اما همانند باقی پدیدهها، در کنار پیامدهای مثبت، دارای یک سری پیامدهای منفی نیز میباشد. از این رو، شناخت این فضا و تلاش برای بالا بردن آگاهی نسبت به آن برای تمام افراد جامعه – از کودکان گرفته تا بزرگسالان – ضرورت دارد. در این مطلب میخواهیم به موضوع اینترنت و فضای مجازی بپردازیم تا بتوانیم پس از آشنایی کاملتر با آن، از پیامدهای مثبت آن بهرهمند شده و آثار منفی و مخرب آن را به حداقل ممکن برسانیم.
امروزه به علت فراگیر شدن اینترنت و شبکههای اجتماعی در سطح جامعه، همگی با واژة فضای مجازی آشنایی داریم؛ اما شناخت کافی و جامعتر آن امری بسیار مهم و ضروری به شمار میرود.
اینترنت:
اینترنت بستر بسیار پهناوری است که کاربران در آن میتوانند اطلاعات و پیغامهای خود را به اشتراک بگذراند و با دیگران ارتباط برقرار کنند و خود به دنبال اطلاعات موجود در این فضا بروند. شبکه جهانی اینترنت، تعداد بسیار زیادی کامپیوتر را شامل میشود که با هم یک شبکه را تشکیل میدهند.
فضای مجازی همان اینترنت نیست؛ بلکه اینترنت بستری برای استفاده از فضای مجازی است. یعنی با کمک اینترنت میتوان به فضای مجازی دسترسی داشت.
فضای مجازی تنها محدود به برنامههایی مانند تلگرام، توئیتر، اینستاگرام و… نیست؛ بلکه موارد دیگری را شامل میشود:
1) پیامرسان: مانند ایمیل یا پست الکترونیک که امروزه به دلیل روی کار آمدن پیامرسانهای فوری مانند واتسپ و تلگرام و… استفاده از آن نسبت به روزهای اول پیدایش آنها بسیار کمتر شده است.
2) اشتراکگذاری مطالب: سرویسهایی که خدماتی چون بارگذاری فایل، ویدئو، عکس و غیره را میزبانی میکنند. مانند یوتوب، آپارات، اینستاگرام و غیره.
3) موتورهای جستجو: مانند گوگل، یاهو، بینگ و غیره.
4) آموزش: کلاسهای آنلاین که بعد از شیوع ویروس کرونا بسیار پر رونق شده و در زمینههای مختلف برگزار میشود.
5) خدمات اداری: مانند استفاده از همراه بانکها، ثبتنام در طرحهای مختلف، پرداخت آنلاین قبوض و بیمه و غیره.
6) کسب و کار: مانند خرید و فروش کالا، معامله در بازارهای مالی و مواردی از این دست.
7) بازی و سرگرمی: امروزه بسیاری از کودکان و نوجوانان اوقات خود را صرف بازیهای کامپیوتری و آنلاین میکنند.
الیته خدمات و ویژگیهای اینترنت تنها به این هفت مورد محدود نمیشود.
مزایای فضای مجازی
1) دسترسی آسان و کمهزینه به اطلاعات
دسترسی به بروزترین اطلاعات در حوزههای عمومی و تخصصی، در زمینههای مختلف علمی، هنری، ورزشی، خبری، اعتقادی و … به شکلهای مختلفی همچون فایل صوتی، مقاله و کتاب، نرمافزار و محتوای ویدئویی با قابلیت دسترسی بسیار آسان و هزینة اندک، در فضای اینترنت امکانپذیر است. همچنین امکان ارتباط، بحث و تبادل نظر در مورد اطلاعات مختلف با سایر افراد نیز بدون محدودیت و نیاز به حضور فیزیکی وجود دارد که این خود یک امتیاز ویژه محسوب میشود.
در فضای اینترنت اطلاعات و محتوای آموزشی فراوانی وجود دارد که میتوان از آن به عنوان یک کارگاه یا دانشگاه نامحدود یاد کرد که میتواند باعث بالاتر رفتن سطح علمی و تجربی و کسب مهارتهای مختلف برای افراد علاقهمند شود.
2) سرگرمی مناسب
یکی از اصلیترین و شایعترین دلایلی که بسیاری از افراد مخصوصا کودکان، زمان خود را در اینترنت سپری میکنند، سرگرمی و تفریحهای جذاب و متنوعی است که در این فضا موجود میباشد. لازم به ذکر است که سرگرمی و تفریح در اینترنت، تنها به انجام بازی محدود نمیشود؛ بلکه صدها و هزاران ایدة جذاب و متنوع در این بستر موجود است که میتواند نیاز به تفریح و سرگرمی را در افراد ارضا کند.
3) تجارت آنلاین
در بسیاری از کشورهای پیشرفته مانند ژاپن، مراجعة حضوری برای خرید مایحتاج زندگی بسیار کمتر از گذشته شده و اغلب مردم با استفاده از فضای اینترنت اقدام به خرید یا فروش کالاها و همینطور دیگر خدمات مورد نیاز خود میکنند. امروزه تقریبا در تمام نقاط کشور، امکان خرید و فروش کالا از طریق اینترنت فراهم شده و دیگر نیازی نیست برای خرید یک محصول کوچک، مسافت زیادی را طی کرده و به روش سنتی عمل کنیم. تقریبا هر آنچه که بخواهیم و نیاز داشته باشیم را میتوان به صورت آنلاین خریداری کرده و در زمان و انرژی صرفهجویی کرد.
4) اشتغال و کارآفرینی
با فراگیری اینترنت و فضای مجازی، بسیاری از افراد مایل به یافتن شغلی در این فضا هستند که نیازی به خروج از منزل نداشته و بدون تحمل سختیهای حاصل از کار در محیط شهری، کسب و کار خود را راهاندازی کنند. از نکات مثبتی که در کسب و کارهای آنلاین میتوان از آن یاد کرد، عدم نیاز به سرمایه اولیة قابلتوجه، عدم وجود قواعد محدودکننده همچون حضور در یک زمان خاص، مکان خاص و با یک پوشش خاص میباشد.
دیگر مزایای فضای مجازی
• امکان آشنایی با آداب و رسوم مختلف به آسانی در این فضا فراهم است.
• امکان تحقیق و بررسی دقیق و جزئی در مسائل مختلف علمی، اقتصادی، اجتماعی و… در این فضا وجود دارد که این اطلاعات و دانشها مدام بروز میشوند.
• اینترنت و فضای مجازی از فاصلههای طبقاتی فارغ است و هر کسی با هر سطحی از ثروت، سطح علمی و… میتواند از این بستر استفاده کند که میتوان از آن به عنوان عدالت رسانهای یاد کرد.
• یکی از ویژگیهای جذاب اینترنت عدم محدودیت در یادگیری، کسب درآمد و اطلاعات است.
مضرات فضای مجازی
فضای مجازی نیز مانند دیگر پدیدههای عالم، در کنار فوایدش یک سری مضراتی نیز دارد که متاسفانه امروزه در سطح وسیعی شاهد آن هستیم. این مضرات هم زندگی شخصی و هم زندگی اجتماعی ما را تحتتاثیر قرار داده است.
1. به خطر افتادن سلامتی
شاید روی خوش و مثبت فضای مجازی، باعث ارتقای سلامت جسمانی و یا روحی و روانی افراد شود؛ اما در صورتی که استفاده از این بستر، به صورت بهینه، هدفمند و کنترلشده نباشد میتواند با ایجاد لذتهای کاذب و مخرب عامل آسیب به سلامت جسمی و روحی افراد شود. به عنوان مثال اگر محتوایی که از آن استفاده میکنند مناسب سن آنها نباشد یا از این فضا بهصورت افراطی و طولانی مدت استفاده کنند، باعث ایجاد صدمات جبران ناپذیری میشود.
رفتارهای پرخاشگرانه، اضطراب و نگرانی، افسردگی، اختلال درخواب و اشتها و تغییر نامتعارف وزن، درد مفاصل، آسیب به بینایی و… از عوارض جسمی و روحی استفاده نادرست از فضای مجازی هستند.
2. از بین رفتن حریم خصوصی
متاسفانه گاها نفوذ برخی افراد به خصوصی ترین اطلاعات، عکسها، فایلها و… باعث ایجاد دردسر و مشکل برای قربانیان میشود. امکان مخفیسازی هویت، دسترسی آسان و کمهزینه به اینترنت، امکان ارتباط از یک نقطة دنیا به نقاط دیگر و نداشتن یک ساز وکار درست باعث شده تا حریم خصوصی برخی افراد که نکات امنیتی لازم را رعایت نمیکنند به خطر بیفتد و به حریم خصوصی آنها تجاوز شود.
3. اعتیاد و هدر دادن زمان
استفادة بیش از اندازه و طولانیمدت از اینترنت امروزه برای خیلی از افراد یک امر عادی است و شاید خود این افراد نیز متوجه آن نباشند که به این فضا معتاد شدهاند و در صورت دوری چند ساعته یا یکی دو روزه از این فضا، مانند یک فرد معتادی که از نبود مادة مخدر رنج میبرد، آنها نیز از عدم دسترسی به اینترنت و فضای مجازی کلافه و بیحوصله میشوند.
افت تحصیلی، دور شدن از خانواده و کمرنگ شدن روابط با عزیزان، به تعویق افتادن کارها و دور شدن از اتفاقاتی که در دنیای حقیقی رخ میدهد، از پیامدهای اعتیاد به فضای مجازی و اینترنت میباشد.
شاید از دست دادن بزرگترین سرمایة زندگی که همان زمان و عمر آدمی است، از بزرگترین مضرات فضای مجازی باشد.
۴. کم رنگ شدن روابط خانوادگی و انزوای اجتماعی
امروزه در جامعه شاهد گسترش شکاف نسلهای مختلف مخصوصا میان فرزندان و والدین، بروز طلاق عاطفی میان زن و مرد، کمرنگ شدن روابط بین خواهران و برادران و همچنین دوستان و همسایگان هستیم. اعتیاد به فضای مجازی باعث انزوای افراد در اجتماع شده به طوری که حتی در جمع و مهمانیها نیز به جای حضور فعال و صحبت با دیگران، همچنان در فضای مجازی به سر میبرند.
البته مضرات فضای مجازی به این چند مورد محدود نمیشود و با نگاهی به خودمان و اطرافیانمان میتوانیم موارد زیادی را پیدا کنیم.
درمان اعتیاد به فضای مجازی
امروزه اغلب افراد، در تمام سنین و در مکانها و شرایط مختلف از اینترنت استفاده میکنند و اغلب آنها نیز به نوعی به گذراندن زمان خود در رسانههای اجتماعی اعتیاد پیدا کردهاند. این مسئله باعث شده تا از کارها و برنامههای ضروری خود مانند درس خواندن، تحویل پروژهها و به اتمام رساندن ماموریتهای شغلیشان عقب بمانند. همچنین این اعتیاد به فضای مجازی باعث کمرنگ شدن روابط اجتماعی و ارتباط آنها با خانواده، دوستان و اطرافیان شده است.
این مشکل مختص به یک کشور یا منطقة خاص نیست؛ بلکه تمام دنیا با این مسئله روبهرو هستند.
عدم اعتیاد به فضای مجازی که از آن صحبت میکنیم به معنای محروم شدن از این فضا نیست؛ بلکه منظور کنترل و مدیریت استفاده از آن است. به طوری که علاوه بر استفاده از این فضا، به کارها و جنبههای دیگر زندگی نیز توجه کنیم.
راههای استفاده درست و کنترلشده از اینترنت:
1) مشخص کردن ساعات مشخص برای حضور در فضای مجازی:
پس از انجام برنامهریزی و اتمام کارهای ضروری، ساعات مشخصی از روز که در آن زمان کار خاصی ندارید و به نوعی زمان استراحت شما محسوب میشود را برای حضور در فضای مجازی در نظر بگیرید. به طور مثال ساعت 20 تا 22 را برای این منظور در نظر بگیرید و سعی کنید به هیچ وجه خارج از این ساعات آنلاین نشوید.
2) ثبت زمانهای استفاده از اینترنت:
سعی کنید همواره طبق برنامهای که چیدهاید پیش بروید و اگر ساعاتی خارج از برنامه آنلاین شدهاید زمان آن را یادداشت کنید. همچنین میزان زمانی که در طول روز و هفته در اینترنت میگذرانید را ثبت کرده تا بتوانید آمار و ارقام ثبتشده را برای خودتان تجزیه و تحلیل کنید. با بررسی میزان حضور شما در اینترنت در طول یک هفته یا یک ماه میتوان قضاوت کرد که آیا شما به اینترنت اعتیاد دارید یا خیر. البته امروزه اپلیکیشنهای زیادی نیز موجود هستند که این آمار و ارقام را بهصورت دقیق و با نمایش جزئیات در اختیارتان قرار میدهند (مانند اپلیکیشن Stay Free که پیشنهاد میشود آن را نصب و استفاده کنید).
3) برقرای ارتباط با دوستان و نزدیکان:
یکی از راههای راهایی از فضای مجازی گذراندن زمان با دوستان و نزدیکان است. هر روز ساعاتی را برای گذراندن زمان با آنها در نظر بگیرید. همچنین سعی کنید در کنار اعضای خانواده، دوستان و یا هر جمع دیگری که حضور دارید، از تلفن همراه خود استفاده نکنید و آن را کنار بگذارید.
4) برای اوقات فراغت خود برنامههای متنوعی بچینید.
به جز سرگرمیها و بازیهای موجود در اینرنت، سرگرمیهای دیگری نیز در فضای حقیقی وجود دارد که میتوان به سراغ آنها رفت و اوقات فراغت خود را به شکل سالم و مفرحی گذراند. کتاب، ورزشهای مورد علاقه، بازیهای گروهی، انجام یک کار هنری و… میتوانند جایگزین مناسبی برای اینترنت و فضای مجازی باشند.
5) انتخاب مناسب شبکه اجتماعی
بعضی افراد به اینکه در تمام شبکههای اجتماعی موجود، یک حساب کاربری دارند افتخار میکنند! در صورتی که اصلا نیازی به این کار نمیباشد. از بین برنامههای موجود، هر کدام از آنها که به آن نیاز و علاقه دارید را انتخاب کنید و فقط در آنها حضور داشته باشید.
چند توصیه که باید در فضای مجازی به آن توجه کنیم:
• محفوظ نگه داشتن اطلاعات شخصی: مانند شماره شناسنامه، آدرس محل سکونت، شمارههای بانکی و غیره.
• توجه به امنیت فایلها و برنامههای دانلود شده
• انتخاب رمز عبورهای قوی و مطمئن
• خرید و فروش از سایتهای معتبر
• توجه به منبع خبر یا مطلب بارگذاریشده: حواستان باشد که اطلاعات درست را از اطلاعات نادرست و شایعات تشخیص دهید.
• توجه به پیغامهای ارسالی برای دیگران: از ارسال عکس و فیلمهای دلهرهآور، خبرهای تلخ و شایعات خودداری کنید.
• حفظ احترام در گفتگو، عدم تمسخر، توهین و بیاحترامی به عقاید دیگران.
• خودداری از اسکرینشات گرفتن از صحبتهای افراد و ارسال آنها برای دیگران.
• توجه به عکسها و فیلمهای شخصی منتشر شده در شبکههای اجتماعی.
• عدم دنبال کردن افراد بیسواد و بیهنر: امروزه در فضایی مثل اینستاگرام شاهد آن هستیم که افراد بیسواد و بیارزش، برای رسیدن به شهرت دست به هر کاری میزنند؛ سعی کنید در انتخاب افرادی که آنها را دنبال میکنید دقت و حساسیت کافی داشته باشید و به اصطلاح احمقها را معروف نکنید.
نتیجهگیری:
برخی اینترنت و فضای مجازی را یک پدیدة کاملا مخرب و آسیبزا میدانند و برخی نیز آن را یک فضای صرفا سازنده و مفید قلمداد میکنند. اما مفید یا مخرب بودن این فضا برای هر شخص یا جامعه، بستگی به نوع بهرگیری از آن دارد. استفادة درست و مناسب از این فضا میتواند سبب شکوفایی تواناییها و افزایش مهارتهای افراد شود، و استفاده نادرست از آن نیز میتواند افراد را به بیراهه بکشاند. بنابراین این ما هستیم که تعیین میکنیم فضای مجازی برای ما مفید و کاربردی باشد یا مخرب و آسیبرسان. سعی کنید با توجه به نکات گفته شده در این مطلب از مجلة ژیوارآموزان، از این فضای گسترده به بهترین شکل بهره ببرید.